به گزارش خبرگزاری ایمنا، با توجه به تغییرات جمعیتی قابل توجه در سال‌های اخیر، ساختار جمعیت در حال تجربه تحولات عمیقی است که شامل سالمندی و کاهش جمعیت جوان می‌شود. افزایش امید به زندگی و کاهش نرخ باروری موجب رشد سهم سالمندان در جامعه شده است، در حالی که کاهش جمعیت جوان و مولد، چالش‌های اقتصادی و اجتماعی قابل توجهی ایجاد می‌کند. این ترکیب جمعیتی، اگرچه نشانه پیشرفت‌های بهداشتی و اجتماعی است، اما بدون برنامه‌ریزی دقیق، می‌تواند اثرات نامناسبی بر رشد اقتصادی، سلامت، پویایی اجتماعی و فرهنگ داشته باشد.
در بعد اقتصادی، سالمندی جمعیت به معنای افزایش نسبت سالمندان به جمعیت فعال است. این امر فشار مضاعفی بر نظام‌های تأمین اجتماعی و صندوق‌های بازنشستگی وارد می‌کند و منابع مالی لازم برای پرداخت مستمری و خدمات حمایتی را تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ در مقابل، کاهش جمعیت جوان و نیروی کار مولد، توان تولیدی و بهره‌وری را کاهش داده و رشد اقتصادی را کند می‌کند و به عبارت دیگر، حفظ جمعیت جوان و فعال اقتصادی برای پایداری صندوق‌های بازنشستگی و تأمین منابع مالی نظام سلامت حیاتی است.
همچنین کوچک شدن خانواده‌ها و کاهش تعداد فرزندان، توانایی خانواده‌ها در مراقبت مستقیم از سالمندان را محدود کرده و نیاز به مراکز نگهداری و خدمات مراقبت در منزل را افزایش می‌دهد. در بعد بهداشتی و روان‌شناختی، سالمندی جمعیت با افزایش بیماری‌های مزمن و نیاز به مراقبت‌های طولانی‌مدت همراه است. سالمندان بیشتر در معرض بیماری‌هایی همچون دیابت و فشار خون قرار دارند و کاهش حمایت‌های خانوادگی، احساس تنهایی و افسردگی آنها را تشدید می‌کند.
با توجه به اهمیت همزمان سالمندی و جوانی جمعیت، هفته ملی سالمندان فرصتی ارزشمند است تا توجه سیاست‌گذاران، نهادهای اجتماعی و خانواده‌ها به این دو بعد جمعیتی جلب شود. مدیریت متوازن این روند مستلزم برنامه‌ریزی جامع و سیاست‌گذاری بلندمدت است تا چالش‌ها کاهش پیدا کند و فرصت‌های ناشی از افزایش جمعیت سالمند و همچنین حفظ و تقویت جمعیت جوان برای توسعه پایدار به حداکثر برسد.
به سمت پیری جمعیت می‌رویم
مرجان مشکوتی، مدیر گروه جوانی جمعیت و سلامت خانواده در معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان پیش‌تر درباره دلایل پیری و سالمند شدن جمعیت در آینده به خبرنگار ایمنا اظهار کرد: موضوع جوانی جمعیت و فرزندآوری به عنوان یکی از اولویت‌ها برای نظام سلامت است و باید در این زمینه فرهنگ‌سازی لازم انجام شود، به سمت پیری جمعیت می‌رویم و در آینده جمعیت سالمند خواهد شد، بنابراین میزان جمعیت یک اولویت است، بیشترین موردی که می‌تواند این موضوع را برای ما مشخص کند مستندات علمی است، ارقام و اعداد است و اگر در شرایط فعلی به این موضوع توجه نشود ۲۰ تا ۳۰ سال آینده با مشکلاتی روبه‌رو می‌شویم.
وی افزود: این موضوع را باید بدانیم که جمعیت یک کشور تعیین کننده قدرت آن است و این مورد به معنای قدرت نظامی و سیاسی نیست و این کلمه به صورت کلی است، اما اقتصاد و فرهنگ یک جامعه قدرت آن جامعه است، بنابراین میزان جمعیت در یک کشور می‌تواند ابعاد مختلفی را داشته باشد و کم شدن میزان جمعیت می‌تواند آثارش را هم از نظر نظامی و هم از نظر سیاسی و فرهنگی داشته باشد.
مدیر گروه جوانی جمعیت و سلامت خانواده در معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان تصریح کرد: اینکه از نظر میزان جمعیت چه اتفاقی افتاده است اطلاعاتی موجود است که بر مبنای گزارش‌های سازمان ملل متحد است که می‌گوید «ایران سالمندترین کشور در منطقه در سال ۲۰۵۰ خواهد شد» و مطابق تحقیقات در حال حاضر درصد جمعیت سالمندی حدود ۱۰ درصد است.
پیامدهای سالمندی جمعیت، عرصه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و خانوادگی را در بر می‌گیرد
حجت‌الاسلام سید روح‌الله میرشفیعی، عضو هیئت علمی دانشگاه و مشاور خانواده با اشاره به پیامدهای سالمندی جمعیت در عرصه‌های مختلف به خبرنگار ایمنا می‌گوید: پدیده سالمندی جمعیت که به معنای افزایش سهم سالمندان در ساختار سنی جامعه است، امروز به یکی از موضوع‌های مهم اجتماعی و اقتصادی تبدیل شده است. روند کاهش نرخ باروری در کنار افزایش امید به زندگی موجب شده تا این مسئله با سرعت بیشتری نمایان شود و ابعاد گوناگونی از زندگی فردی و جمعی را تحت تأثیر قرار دهد.
وی می‌افزاید: پیامدهای سالمندی تنها محدود به حوزه سلامت یا زندگی شخصی سالمندان نمی‌شود، بلکه ابعاد اقتصادی، اجتماعی و حتی خانوادگی را نیز در بر می‌گیرد که در بخش اقتصادی، مهم‌ترین اثر این تغییر ساختار جمعیتی کاهش نیروی کار جوان است.
این عضو هیئت علمی دانشگاه ادامه می‌دهد: افزایش نسبت جمعیت سالمند به جمعیت فعال در سنین ۱۵ تا ۶۴ سال، فشار مضاعفی را بر نظام تأمین اجتماعی وارد می‌کند، همچنین ادامه این روند، ممکن است منجر به کمبود نیروی کار، کاهش بهره‌وری و رشد اقتصادی شود.
حجت‌الاسلام میرشفیعی با بیان اینکه از دیگر پیامدهای مهم سالمندی جمعیت، افزایش هزینه‌های مرتبط با سلامت و مراقبت است، عنوان می‌کند: با بالا رفتن تعداد سالمندان، نیاز آنها به خدمات پزشکی، پرستاری و توانبخشی بیش از پیش افزایش پیدا می‌کند و این امر موجب می‌شود هم دولت و هم خانواده‌ها با هزینه‌های سنگین‌تری در حوزه مراقبت‌های بهداشتی و درمانی مواجه شوند.
وی اضافه می‌کند: یکی از چالش‌های جدی سالمندی جمعیت در بخش اقتصادی، موضوع نظام بازنشستگی است، زیرا کاهش جمعیت فعال و مولد به معنای کاهش ورودی منابع مالی به صندوق‌های بازنشستگی و بیمه‌ای است و در چنین شرایطی، این صندوق‌ها به تدریج با کسری بودجه روبه‌رو می‌شوند و توانایی آنها برای تأمین مستمر مستمری بازنشستگان کاهش پیدا می‌کند.
افزایش احساس تنهایی و افسردگی در سالمندان، پیامد مهم فرهنگی و روان‌شناختی سالمندی جمعیت
مشاور خانواده و عضو هیئت علمی دانشگاه با اشاره به پیامدهای اجتماعی سالمند شدن جمعیت خاطرنشان می‌کند: یکی از پیامدهای قابل توجه سالمندی جمعیت، تغییر در ساختار خانواده است؛ در شرایطی که روند کاهش باروری موجب کوچک‌تر شدن خانواده‌ها و گسترش خانواده‌های تک‌فرزندی شده، توانایی اعضای خانواده برای مراقبت از سالمندان کاهش می‌یابد و این وضعیت می‌تواند به افزایش نیاز به مراکز نگهداری و خانه‌های سالمندان منجر شود و در کنار آن، کاهش تعامل‌های خانوادگی و محدودیت در حضور فرزندان و بستگان نزدیک، خطر انزوای اجتماعی سالمندان را بیشتر می‌کند.
حجت‌الاسلام میرشفیعی می‌افزاید: کاهش تعداد فرزندان و جوانان در خانواده‌ها موجب تغییر در الگوی تعاملات بین‌نسلی می‌شود و وقتی فرصت ارتباط و همزیستی میان نسل‌های مختلف محدود شود، خطر فاصله‌گیری میان نسل‌ها افزایش پیدا می‌کند.
وی با بیان اینکه یکی دیگر از ابعاد مهم سالمندی جمعیت، پیامدهای بهداشتی و درمانی است، تاکید می‌کند: با افزایش جمعیت سالمند، بیماری‌های مزمن و بلندمدت در این گروه سنی شایع‌تر می‌شود؛ بیماری‌هایی همچون دیابت، فشار خون بالا و آلزایمر بیش از پیش در میان سالمندان مشاهده می‌شود و این موضوع فشار زیادی بر نظام سلامت وارد می‌کند.
عضو هیئت علمی دانشگاه می‌گوید: سالمندی جمعیت ضرورت توسعه خدمات مراقبت‌های طولانی‌مدت را بیشتر کرده است؛ کمبود مراکز تخصصی نگهداری از سالمندان و خدمات مراقبت در منزل (home care) یکی از چالش‌های اساسی پیش روی نظام سلامت است و بدون برنامه‌ریزی مناسب و سرمایه‌گذاری در این بخش، بسیاری از سالمندان با محدودیت در دسترسی به خدمات بهداشتی و مراقبتی مواجه خواهند شد.
حجت‌الاسلام میرشفیعی با اشاره به پیامدهای فرهنگی و روان‌شناختی سالمندی جمعیت عنوان می‌کند: یکی از پیامدهای مهم سالمندی جمعیت در ابعاد فرهنگی و روان‌شناختی، افزایش احساس تنهایی و افسردگی در سالمندان است؛ کاهش حمایت خانوادگی، فاصله گرفتن فرزندان و نزدیکان و همچنین از دست دادن همسران و دوستان می‌تواند سلامت روان سالمندان را تحت تأثیر منفی قرار دهد.
وی ادامه می‌دهد: علاوه بر این، سالمندی جمعیت می‌تواند موجب تغییر در ارزش‌ها و نگرش‌های اجتماعی شود؛ در جوامع پیرتر ممکن است محافظه‌کاری افزایش و پذیرش نوآوری و تغییر کاهش پیدا کند و این تغییرات فرهنگی می‌تواند بر نحوه تعامل نسل‌ها، میزان مشارکت اجتماعی و روند توسعه اجتماعی و اقتصادی تأثیرگذار باشد.
در نیمه قرن حاضر، شمار سالمندان از مرز ۳۰ میلیون نفر عبور خواهد کرد / اهمیت تدوین استراتژی ملی برای رویارویی با سالمندی جامعه
هما مردان، روان‌شناس، مشاور و دکترای تخصصی سالمندشناسی، پژوهشگر و کنشگر جهادی حوزه جوانی جمعیت نیز پیش‌تر در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا با اشاره به وضعیت سالمندی اظهار کرد: بر پایه آمارهای رسمی منتشر شده از سوی مرکز آمار در سال ۱۴۰۰ جمعیت سالمندان به حدود ۹ میلیون نفر رسیده است؛ این عدد در قیاس با جمعیت حدود ۸۶ تا ۹۰ میلیونی ، نشان‌دهنده آن است که بیش از ۱۰ درصد از جمعیت را سالمندان تشکیل می‌دهند.
وی با بیان اینکه این روند در دهه‌های آینده شتاب خواهد گرفت، به‌گونه‌ای که بعضی از پیش‌بینی‌ها حکایت از آن دارد که در نیمه قرن حاضر، شمار سالمندان از مرز ۳۰ میلیون نفر عبور خواهد کرد، افزود: در آن زمان، جامعه با وضعیتی مواجه خواهد شد که نزدیک به دوسوم جمعیت را سالمندان تشکیل می‌دهند و تنها یک‌سوم، جمعیت جوان و فعال باقی خواهند ماند؛ وضعیتی که بار سنگینی بر دوش نسل جوان خواهد نهاد.
مشاور و دکترای تخصصی سالمندشناسی ادامه داد: حقیقتی که مقام معظم رهبری در دهه اخیر به آن به‌عنوان اولویت نخست مسائل کشوری و منطقه‌ای نگاه کرده‌اند و تاکنون همواره تاکید و تکرار کرده‌اند به ویژه نیاز به قانون که در سال‌های اخیر با استمرار و تلاش، قانون جوانی جمعیت تصویب شد و برای تمام مسئولان و وزارتخانه‌ها وظایفی در نظر گرفته شده که نظارت دقیق بر اجرای صحیح آن بسیار ضروری‌تر است و مهم‌تر اینکه تمام آحاد جامعه باید با مطالعه این قانون از حقوق خود آگاه شوند و برای اجرای هرچه دقیق‌تر و مؤثرتر این قانون، از مسئولان مربوطه مطالبه‌گری کنند.
مردان درباره پیامدهای سالمندی جمعیت عنوان کرد: از پیامدهای جدی سالمندی، تغییر شکل هرم جمعیتی است؛ در شرایط طبیعی، قاعده هرم جمعیت که شامل نوزادان، کودکان و نوجوانان است، پهن‌تر بوده و هرچه به سمت میانه و رأس هرم می‌رویم، از شمار افراد کاسته می‌شود؛ اما روند کنونی، این قاعده را به تدریج باریک‌تر می‌سازد و موجب می‌شود رأس هرم که شامل افراد سالمند است، گسترده‌تر و پایین هرم جمعیت باریک‌تر شود.
وی با تاکید بر اینکه کاهش نرخ زاد و ولد از عواملی است که موجب برهم خوردن تعادل در این هرم جمعیتی شده است، اضافه کرد: کاهش موالید و آماده نبودن برای رویارویی با جمعیت سالمند، زنگ خطری است که بی‌توجهی به آن می‌تواند پیامدهایی جبران‌ناپذیر همچون افتادن سیاه‌چاله جمعیتی به دنبال داشته باشد که عواقب جبران‌ناپذیری با خود به همراه دارد.
پژوهشگر و کنشگر جهادی حوزه جوانی جمعیت خاطرنشان کرد: در شرایط فعلی، مهم‌ترین گام، تدوین یک استراتژی ملی برای رویارویی با سالمندی جامعه است؛ این راهبرد باید با مشارکت کارشناسان حوزه‌های جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، سالمندشناسی و پزشکی، به تدوین چالش‌ها و فرصت‌ها پرداخته و برنامه‌هایی جامع در حوزه سلامت، رفاه و اقتصاد ارائه دهد که از جمله راهکارهای پیشنهادی می‌توان به بازنگری در سن بازنشستگی اشاره کرد.
سالمندی جمعیت و کاهش جمعیت جوان دو پدیده جمعیتی مهم هستند که اثرات گسترده‌ای بر اقتصاد، سلامت، فرهنگ و ساختار اجتماعی دارد. مدیریت این روند نیازمند توجه همزمان به نیازهای سالمندان و ایجاد فرصت‌های مناسب برای نسل جوان است تا جامعه بتواند تعادلی پایدار میان تجربه، دانش و انرژی نیروی کار داشته باشد.
تأمین سلامت، رفاه و مشارکت اجتماعی سالمندان بدون حمایت خانواده‌ها و نهادهای دولتی امکان‌پذیر نیست و از سوی دیگر، حفظ جمعیت جوان و فعال اقتصادی، تضمین‌کننده بهره‌وری، نوآوری و پویایی فرهنگی جامعه است، بنابراین سیاست‌های جمعیتی باید به گونه‌ای طراحی شوند که هر دو گروه به شکل متوازن مورد حمایت قرار گیرند.
در نهایت، تمرکز بر برنامه‌ریزی بلندمدت و راهکارهای عملی برای مدیریت سالمندی جمعیت و حمایت از جوانی جمعیت، نه تنها موجب ارتقای کیفیت زندگی سالمندان و نسل‌های جوان می‌شود، بلکه به پایداری اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کمک می‌کند. بدون چنین نگاه همه‌جانبه‌ای، فرصت‌ها و تهدیدهای جمعیتی به طور کامل مدیریت نخواهند شد و جامعه در معرض چالش‌های جدی قرار خواهد گرفت.
منبع: ایمنا
