به گزارش خبرگزاری ایمنا، در دل خانه‌هایی که سکوت بر صدای خنده و بازی چیره شده است، کودک تک‌فرزند همچون گل تنها در گلدانی شیشه‌ای رشد می‌کند؛ دیده می‌شود، رسیدگی می‌شود، اما گاه نادیده می‌ماند، آن گونه که در سال‌های اخیر، با افزایش نرخ شهرنشینی، تأخیر در ازدواج و دغدغه‌های اقتصادی، ساختار خانواده‌ها تغییر پیدا کرده است و پدیده «تک‌فرزندی» به واقعیتی گسترده تبدیل شده است و این در حالی است که تربیت کودک در چنین ساختاری با آسیب‌های پنهان و گاه پررنگی همراه است که اگر نادیده گرفته شوند، تبعاتی بلندمدت در پی خواهد داشت.
یکی از مهم‌ترین چالش‌های تک فرزندی، تمرکز افراطی والدین بر کودک است؛ کودک تک‌فرزند اغلب در معرض سطح بالایی از کنترل و انتظارات والدینی قرار دارد که می‌تواند به اضطراب عملکرد، کمال‌گرایی و ترس از شکست بینجامد. این کودکان در فضای خانوادگی‌ای بزرگ می‌شوند که در آن هر تصمیم، هر اشتباه و هر موفقیت، بیش از حد تحلیل و برجسته می‌شود.
در مقاله‌های نیز آمده است که تک‌فرزندها بیشتر در معرض خطر توسعه شخصیت‌های وابسته یا برعکس، خودمحور هستند؛ چرا که در غیاب خواهر و برادر، کمتر در معرض یادگیری طبیعی مفاهیمی همچون مشارکت، عقب‌نشینی از خواسته، یا درک مرزهای شخصی قرار می‌گیرند.
نداشتن هم‌بازی خانگی، کودک تک‌فرزند را به جهانی ذهنی سوق می‌دهد؛ جهانی که هرچند می‌تواند خلاقیت را پرورش دهد، اما گاه مرز واقعیت را کمرنگ می‌کند. بازی‌های گروهی، کشمکش‌های کودکانه، رقابت‌های سالم و حتی دعواهای خواهر و برادری، بستری برای شکل‌گیری رفتارهای اجتماعی، مدیریت هیجان و مهارت حل مسئله است و بدون این تجارب، کودک ممکن است در مواجهه با جمع، دچار انزوا، کم‌تحملی یا واکنش‌های هیجانی ناسازگار شود.
مطالعات صورت‌گرفته نشان می‌دهد که اگرچه تک‌فرزندها در بسیاری از موارد از هوش هیجانی و موفقیت تحصیلی خوبی برخوردار هستند، اما در روابط بین‌فردی، گاه دچار دشواری در درک سازوکارهای مشارکت عاطفی، حل تعارض یا پذیرش تفاوت‌ها می‌شوند؛ افزون بر این، در شرایطی که والدین به‌دلیل اشتغال یا فشارهای اقتصادی کمتر فرصت حضور کیفی در زندگی کودک دارند، خطر وابستگی شدید به فضای دیجیتال و جایگزینی رابطه انسانی با رابطه مجازی افزایش می‌یابد؛ آسیبی نوظهور که شخصیت اجتماعی و عاطفی کودک را در بلندمدت تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
آسیب‌های تربیتی و رفتاری ناشی از تک‌فرزندی؛ نگاهی به پیامدهای تمرکز انحصاری والدین بر یک کودک
حجت‌الاسلام سید روح‌الله میرشفیعی، عضو هیئت علمی دانشگاه و مشاور خانواده و زوج درمانی در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا با اشاره به آسیب‌های تربیتی و رفتاری که تک فرزندی به دنبال دارد، اظهار کرد: تک‌فرزندی، در کنار فرصت‌ها و مزایایی که برای رشد فردی کودک فراهم می‌آورد، می‌تواند با آسیب‌های تربیتی و روانی خاصی همراه باشد که بخش قابل توجهی از این آسیب‌ها ناشی از نبود تعامل روزمره با خواهر و برادر و تمرکز بیش از اندازه والدین بر کودک است؛ شرایطی که در بلندمدت می‌تواند بر الگوهای رفتاری، استقلال فردی و تعاملات اجتماعی تأثیرگذار باشد.
وی با بیان اینکه یکی از آسیب‌های شایع در میان تک‌فرزندان، وابستگی عاطفی بیش از حد به والدین است، افزود: نبود هم‌بازی دائمی در فضای خانه موجب می‌شود کودک تک فرزند بیشترین ارتباط عاطفی و اجتماعی خود را با والدین برقرار کند، که این وضعیت در عین اینکه ممکن است نوعی پیوند عمیق و حمایت‌گر به نظر برسد، می‌تواند پیامدهای ناخوشایندی نیز در پی داشته باشد.
مشاور خانواده و زوج درمانی ادامه داد: این وابستگی فرزند به والدین گاهی تا جایی پیش می‌رود که کودک در مواجهه با موقعیت‌های اجتماعی خارج از خانواده دچار اضطراب یا ترس از جدایی می‌شود و در بعضی از موارد، چنین وابستگی‌ای فرایند استقلال‌یابی در نوجوانی و حتی بزرگسالی را به تأخیر می‌اندازد و فرد را در تصمیم‌گیری‌های فردی یا مواجهه با چالش‌های زندگی ناتوان‌تر می‌سازد.
حجت‌الاسلام میرشفیعی با اشاره به چالش فقدان تحمل ناکامی و کم‌طاقتی در کودکان تک فرزند عنوان کرد: در خانواده‌های تک‌فرزند که به طور معمول تمام توجه، انرژی و امکانات به یک کودک اختصاص پیدا می‌کند، کودک با چالش‌هایی در مواجهه با محدودیت‌ها و شکست‌ها روبه‌رو می‌شود و پذیرش شنیدن کلمه «نه» برای این کودکان دشوار است و آستانه تحمل آن‌ها در برابر ناکامی‌ها و موانع پایین‌تر از دیگر همسالان است؛ در محیط‌های رقابتی همچون مدرسه، دانشگاه یا محل کار نیز این موضوع می‌تواند به ناامیدی زودرس و کاهش انگیزه منجر شود.
والدین تک‌فرزند اغلب توقعات بالایی برای فرزند خود دارند
وی اضافه کرد: نبود خواهر یا برادر، تک‌فرزند را از تجربه‌های روزمره‌ای همچون دعوا، آشتی، تقسیم وسایل و همکاری محروم می‌کند؛ موقعیت‌هایی که نقش کلیدی در یادگیری مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی دارند. این کمبود فرصت‌های تعامل، ممکن است بر توانایی کودک در درک احساسات دیگران، همدلی و مدیریت تعارض‌ها تأثیر منفی بگذارد.
عضو هیئت علمی دانشگاه خاطرنشان کرد: تمرکز بی‌وقفه خانواده بر یک کودک، زمینه را برای شکل‌گیری ویژگی‌هایی همچون خودمحوری و توقع رفتارهای ویژه از دیگران فراهم می‌کند و این ویژگی‌ها گاهی موجب بروز مشکلاتی در محیط‌های جمعی نظیر مهدکودک یا مدرسه می‌شود، جایی که کودکان تک‌فرزند ممکن است با عدم پذیرش از سوی همسالان مواجه شوند.
حجت‌الاسلام میرشفیعی با اشاره به دغدغه تک فرزندان درباره فشار روانی ناشی از انتظارات بالای والدین تصریح کرد: والدین تک‌فرزند اغلب توقعات بالایی از نظر تحصیلی، هنری یا اجتماعی برای فرزند خود دارند و این فشارها می‌تواند به اضطراب موفقیت، ترس از نرسیدن به معیارهای تعیین‌شده و همچنین کمال‌گرایی مخرب منجر شود. چنین شرایطی، به ویژه در مواجهه با انتقاد یا شکست، ممکن است موجب کاهش اعتمادبه‌نفس کودک شود.
وی تاکید کرد: برخی از کودکان تک‌فرزند به دلیل فقدان فرصت کافی برای تمرین مهارت‌های حل تعارض پیچیده در مواجهه با اختلاف‌نظرها ممکن است به شیوه‌های ناپخته‌ای مانند پرخاشگری واکنش نشان دهند یا بالعکس، به انزوا و دوری از ارتباطات روی آورند.
بر این اساس، تک‌فرزندی اگرچه در نگاه نخست می‌تواند فرصتی برای توجه، حمایت و سرمایه‌گذاری بیشتر والدین بر رشد کودک فراهم کند، اما پیامدهای تربیتی و روانی خاصی نیز به همراه دارد. تمرکز انحصاری پدر و مادر بر یک فرزند، گاهی موجب ایجاد توقعات بیش از حد، ضعف در تاب‌آوری در برابر ناکامی و کاهش مهارت‌های حل تعارض می‌شود و کودک تک‌فرزند به دلیل قرار گرفتن در کانون توجه دائمی والدین، ممکن است به شکل‌گیری روحیه کمال‌گرایی، وابستگی شدید یا خودمحوری دچار شود.
از سوی دیگر، نبود تجربه تعامل و رقابت طبیعی با خواهر و برادر، احتمال بروز فردگرایی افراطی، حساسیت بالا و دشواری در برقراری روابط سالم اجتماعی را افزایش می‌دهد. کارشناسان تأکید می‌کنند که والدین باید با ایجاد فرصت‌های ارتباطی بیشتر با همسالان، تقویت حس مسئولیت‌پذیری و آموزش مهارت‌های زندگی، از بروز چنین آسیب‌هایی جلوگیری کنند. آگاهی و تعادل در شیوه‌های تربیتی می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در رشد متعادل شخصیت کودک تک‌فرزند و کاهش پیامدهای ناخواسته این الگوی خانواده داشته باشد.
منبع: ایمنا
