آموزش انسانی، آینده‌ای روشن می‌سازد / دیدن، فهمیدن، پرورش دادن ۳ اصل آموزش مؤثر

به گزارش خبرگزاری ایمنا، هر سال، سیزدهم آبان در تقویم ایران با عنوان روز دانش‌آموز گره خورده است؛ روزی که اگر نگاهی عمیق‌تر به آن داشته باشیم، پرسشی اساسی با عنوان دانش‌آموز امروز بیش از هر چیز به چه چیزی نیاز دارد؟ و تغییر در نگاه به آموزش چگونه انجام می‌شود؟ پیش روی ما قرار می‌گیرد.

در دنیایی که نظام‌های آموزشی پیوسته در حال بازنگری و تحول‌هستند، همچنان در بسیاری از مدارس کشور، روش‌های سنتی و باورهای قدیمی بر روابط آموزشی سایه انداخته است. در چنین فضایی، گفت‌وگو با اندیشمندانی که نگاه انسانی و علمی به آموزش دارند، ضرورتی انکارناپذیر است؛ گفت‌وگویی برای بازنگری در مفاهیمی مانند اقتدار، انضباط، نمره، رقابت، و رابطه معلم و دانش‌آموز. در همین راستا، گفت‌وگویی انجام دادیم با رضاعلی نوروزی، استاد تعلیم‌وتربیت دانشگاه اصفهان و عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان فردی که سال‌هاست در حوزه روان‌شناسی تربیتی و آموزش مؤثر پژوهش و تدریس می‌کند، وی در این گفت‌وگو معتقد است که بزرگ‌ترین هدیه به دانش‌آموزان، نه یک جشن باشکوه، بلکه تغییر نگرش ما معلمان و والدین نسبت به فرایند یادگیری است، آموزش زمانی معنا دارد که کودک حس کند دیده می‌شود و در محیطی امن و محترمانه رشد می‌کند. دانش‌آموز بیش از هر چیز به حس تعلق و اعتماد نیاز دارد.

به باور این استاد دانشگاه، بخشی از مشکلات ریشه‌دار نظام آموزشی ناشی از باورهای غلطی است که از گذشته به ارث رسیده‌اند، باورهایی مانند اینکه اقتدار با سخت‌گیری به‌دست می‌آید، یا اینکه دانش‌آموز خوب، دانش‌آموز ساکت و مطیع است و اینکه اقتدار واقعی معلم از «عدالت، احترام و ثبات رفتاری» سرچشمه می‌گیرد، نه از فریاد و تنبیه. معلمی که آرام، منصف و صادق است، نفوذ بیشتری دارد تا معلمی که با ترس نظم را برقرار می‌کند.

در بخش دیگری از این گفت‌وگو، او از آسیب مقایسه دانش‌آموزان با یکدیگر سخن می‌گوید؛ عادتی که به‌زعم او ریشه در ذهنیت رقابتی مدارس دارد و موجب اضطراب و کاهش عزت‌نفس کودکان می‌شود و باید رقابت بیرونی را به رقابت درونی تبدیل کنیم؛ یعنی هر دانش‌آموز فقط با گذشته خودش مقایسه شود، نه با هم‌کلاسی‌هایش.

همچنین نگاه انسانی به رابطه معلم و دانش‌آموز موضوعی است که باید مورد توجه قرار گیرد، به این معنا که کلاس درس باید جایی باشد که کودک بتواند اشتباه کند و از اشتباه بیاموزد؛ جایی برای تجربه و رشد، نه قضاوت و ترس. در توصیف رفتار درست معلم، سه واژه کلیدی احترام، صبر و محبت باید به عنوان الگو بین معلمان مد نظر قرار گیرد، زیرا معلم موفق کسی است که بتواند در عین حفظ اقتدار، مهربانی را فراموش نکند و با زبان مثبت، ارتباطی سازنده با دانش‌آموز برقرار کند، چرا که رسالت معلمی فراتر از تدریس است. با نگاهی الهام‌بخش باید بگوییم معلمان فقط درس نمی‌دهند، بلکه انسان می‌سازند. کلاس درس آینده جامعه را شکل می‌دهد. اگر می‌خواهیم آینده‌ای روشن‌تر بسازیم، باید از امروز، نگاه‌مان را به دانش‌آموز تغییر دهیم. در آستانه روز دانش‌آموز گفت‌وگو با رضاعلی نوروزی، استاد تعلیم‌وتربیت و دانشگاه اصفهان و عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان که معتقد است «مدرسه باید پناهگاه رشد باشد، نه میدان رقابت و ترس» را در ادامه می‌خوانید:

ایمنا: از نگاه شما، بهترین هدیه‌ای که می‌توان به دانش‌آموزان در روز دانش‌آموز داد، چیست؟

نوروزی: بهترین هدیه‌ای که می‌توان به دانش‌آموزان داد، تغییر نگرش به آن‌ها است. در نظام آموزشی گاهی رفتارهایی از سر خیرخواهی انجام می‌شود، اما ناخواسته انگیزه یادگیری را از بین می‌برد. به جای هدیه‌های نمادین یا جشن‌های پرزرق‌وبرق، باید به دانش‌آموزان فضایی هدیه کنیم که در آن احساس امنیت، احترام و رشد داشته باشند. آموزش زمانی معنا پیدا می‌کند که کودک حس کند دیده می‌شود، شنیده می‌شود و ارزشمند است. در واقع، بهترین هدیه به دانش‌آموز، اصلاح نگرش معلم و بازگشت به انسانیت در فرایند یادگیری است.

ایمنا: مهم‌ترین باورهای نادرست در نظام آموزشی چیست؟

نوروزی: یکی از ریشه‌دارترین باورهای غلط، این است که «اقتدار یعنی سخت‌گیری». در حالی که اقتدار واقعی از عدالت، احترام متقابل و ثبات رفتاری می‌آید. معلمی که آرام، منصف و محترم است، بیش از آن‌که نظم را با فریاد برقرار کند، با نفوذ اخلاقی خود کلاس را اداره می‌کند. باور اشتباه دوم، مقایسه دانش‌آموزان با یکدیگر است. مقایسه نه‌تنها انگیزه نمی‌سازد، بلکه عزت‌نفس را نابود می‌کند. نظریه «رشد ذهنیت پویا» از کارول دوک نشان می‌دهد که تمرکز بر پیشرفت فردی، به‌مراتب مؤثرتر از رقابت بیرونی است. باور غلط دیگر، «دانش‌آموز خوب، دانش‌آموز مطیع است». این طرز فکر خلاقیت را می‌کُشد. مدرسه باید محل پرسش و کشف باشد، نه اطاعت و سکوت. و در نهایت، تمرکز افراطی بر نمره است. نمره فقط یک ابزار بازخورد است، نه معیار ارزش انسان. وقتی نمره هدف شود، یادگیری قربانی می‌شود.

ایمنا: چرا باورهای نادرست آموزشی هنوز در مدارس تداوم دارد؟

نوروزی: ما معلمان، خود محصول همان نظام آموزشی هستیم که این باورها را در ما شکل داده است. سال‌هاست که فرهنگ مدرسه بر پایه انضباط سخت‌گیرانه و رقابت نمره‌ای بنا شده و ناخودآگاه به نسل جدید منتقل می‌شود. از سوی دیگر، فشار محتوا، کمبود زمان و توقعات خانواده‌ها باعث می‌شود معلم به روش‌های سنتی پناه ببرد تا نظم کلاس حفظ شود، اما پژوهش‌های جدید نشان داده‌اند که محیط‌های یادگیری سرشار از احترام، شادی و تعامل، نتایج پایدارتری در یادگیری دارند، در واقع، ریشه تحول در آموزش، در ذهن و نگرش معلم است، نه در کتاب‌ها و آزمون‌ها.

ایمنا: اقتدار واقعی معلم در کلاس درس چگونه شکل می‌گیرد؟

نوروزی: اقتدار واقعی حاصل اعتماد و احترام دوطرفه است، نه ترس. طبق نظریه «اقتدار دموکراتیک کرنین»، معلم باید هم چارچوب داشته باشد و هم گفت‌وگو. وقتی دانش‌آموز بداند معلمش منصف، پیش‌بینی‌پذیر و راستگو است، او را الگوی خود می‌داند و از دل به او اعتماد می‌کند. این اقتدار، ماندگار است. معلمی که داد نمی‌زند، اما منصف است، کلاسش از درون منظم می‌ماند. اقتدار اخلاقی ماندگار است، اقتدار آمرانه زود فراموش می‌شود.

ایمنا: چگونه می‌توان در دانش‌آموز انگیزه ایجاد کرد، بدون اینکه او را با دیگران مقایسه کنیم؟

نوروزی: باید جهت رقابت را از بیرون به درون برگردانیم، یعنی دانش‌آموز فقط با خودش رقابت کند، نه با دیگران، به طور مثال معلم می‌تواند، بگوید: «این هفته از هفته قبل بهتر کار کردی» یا «تحلیل امروزت پخته‌تر بود». این نوع بازخورد حس رشد را تقویت می‌کند. طبق نظریه «خودتعیین‌گری» در روان‌شناسی، وقتی فرد احساس کند پیشرفت در کنترل خودش است، انگیزه درونی‌اش فعال می‌شود. اما مقایسه، احساس ناکافی بودن و رقابت ناسالم ایجاد می‌کند.

همچنین باور «دانش‌آموز خوب، دانش‌آموز مطیع است» یادگیری را به اطاعت تبدیل می‌کند، در حالی که هدف آموزش، پرورش تفکر است نه فرمان‌برداری. دانش‌آموز باید اجازه پرسیدن، نقد کردن و اظهار نظر داشته باشد. وقتی در کلاس پرسش‌گری تشویق شود، تفکر انتقادی و استقلال ذهنی شکل می‌گیرد. جامعه آینده به افرادی نیاز دارد که بتوانند تحلیل کنند و تصمیم بگیرند، نه تنها اطاعت کنند، بنابراین معلم باید ازهای متفاوت استقبال کند و حتی از اشتباهات دانش‌آموز برای یادگیری استفاده کند.

ایمنا: تمرکز بیش از حد بر نمره چه پیامدهایی دارد و راه جایگزین چیست؟

نوروزی: نمره‌محوری باعث می‌شود یادگیری به ابزار جلب رضایت دیگران تبدیل شود. دانش‌آموز برای عدد درس می‌خواند، نه برای فهمیدن. این رویکرد موجب اضطراب امتحان، رقابت ناسالم و حتی رفتارهای غیراخلاقی مثل تقلب می‌شود.
به جای آن باید از ارزشیابی توصیفی و بازخورد کیفی استفاده کنیم، یعنی معلم به‌جای عدد، درباره پیشرفت دانش‌آموز توضیح دهد؛ مثلاً بگوید: «در تحلیل بهتر شدی»، یا «در نوشتن استدلال‌هایت رشد کردی». این روش رشد شناختی و عاطفی را هم‌زمان تقویت می‌کند.

رفتار معلم باید بر سه پایه استوار باشد: احترام، صبر و محبت. احترام یعنی پذیرش دانش‌آموز به‌عنوان انسانی مستقل؛ صبر یعنی درک تفاوت‌های فردی؛ و محبت یعنی باور به ظرفیت درونی او. همچنین کلاس باید جایی باشد که بتوان اشتباه کرد و از آن آموخت، معلمی که با زبان مثبت و بدون تحقیر سخن می‌گوید، حتی هنگام تذکر دادن نیز اثر تربیتی می‌گذارد، کودک باید حس کند حتی در اشتباه بودن هم مورد احترام است.

ایمنا: چگونه می‌توان امنیت روانی در کلاس را ایجاد کرد تا دانش‌آموزان بدون ترس یاد بگیرند؟

نوروزی: امنیت روانی یعنی اینکه دانش‌آموز از اشتباه کردن نترسد. این فضا زمانی شکل می‌گیرد که معلم واکنش‌های هیجانی خود را کنترل کند. اگر دانش‌آموز پاسخ اشتباهی داد، باید گفت «جالبه، بیا بررسی کنیم چرا این پاسخ درست نیست»، نه اینکه سرزنش شود. بر اساس نظریه یادگیری اجتماعی بندورا، تجربه مثبت در تعامل آموزشی، مشارکت و یادگیری را افزایش می‌دهد. وقتی کودک احساس امنیت کند، مغزش در وضعیت یادگیری قرار می‌گیرد؛ اما ترس، مغز را در حالت دفاعی می‌برد و یادگیری را متوقف می‌کند. هیچ دانشی در فضایی آمیخته با ترس پایدار نمی‌ماند.

ایمنا: تا چه اندازه مهم است که معلم، الگوی رفتاری برای دانش‌آموز باشد؟

نوروزی: در تعلیم‌وتربیت می‌گویند: «کودکان بیش از گوششان، با چشمشان یاد می‌گیرند.»، اگر معلم از احترام حرف بزند، اما خودش احترام نگذارد، گفتارش بی‌اثر می‌شود. رفتار، صداقت و آرامش معلم بزرگ‌ترین ابزار تربیتی اوست، دانش‌آموزان رفتار معلم را درونی می‌کنند. وقتی معلم منصف، مهربان و صادق باشد، دانش‌آموزان به همان سمت رشد می‌کنند. درواقع، شخصیت معلم، محتوای پنهان آموزش است.

همچنین آموزش بدون عشق، دانشی بی‌روح است. عشق در آموزش یعنی باور به توان رشد انسان حتی وقتی اشتباه می‌کند. وقتی معلم با محبت و شور تدریس کند، فضا از حالت خشک بیرون می‌آید و یادگیری لذت‌بخش می‌شود، تحقیقات متعدد نشان داده‌اند که رابطه عاطفی مثبت میان معلم و شاگرد، یکی از قوی‌ترین عوامل پیش‌بینی‌کننده موفقیت تحصیلی است. محبت، کلاس را از یک محیط رسمی به یک جامعه کوچک انسانی تبدیل می‌کند؛ جایی که همکاری جای رقابت را می‌گیرد و یادگیری با شادی همراه می‌شود.

ایمنا: معلمان کشور در نظام آموزشی باید چه ویژگی‌هایی داشته باشند؟

نوروزی: ما معلمان فقط درس نمی‌دهیم، ما انسان می‌سازیم. نقش ما فراتر از انتقال دانش است و در حال شکل دادن به شخصیت نسل آینده‌ایم. بیایید به‌جای ترس، امید را به کلاس‌ها برگردانیم. به‌جای مقایسه، بر رشد فردی تمرکز کنیم. هر کودک دنیایی متفاوت دارد و اگر دیده شود، می‌درخشد. به یاد داشته باشیم، معلمی شغل نیست، عشق است؛ عشقی که می‌تواند هر روز دنیای کوچکی را بهتر کند. اگر حتی یک دانش‌آموز به خاطر حضور ما مسیرش را درست‌تر انتخاب کند، یعنی ما در رسالت خود موفق بوده‌ایم.