به گزارش خبرگزاری ایمنا، نوجوانی مرحله‌ای است که تغییرات جسمی، روانی و اجتماعی همزمان رخ می‌دهند و بدن در حال رشد سریع است، مغز هنوز تکامل کامل نیافته و هیجان‌طلبی طبیعی افزایش پیدا می‌کند که این تغییرات باعث می‌شوند نوجوانان بیشتر به تجربه‌های جدید علاقه‌مند شوند و گاهی بدون در نظر گرفتن پیامدها تصمیم بگیرند و آگاهی از این ویژگی‌ها کمک می‌کند خانواده‌ها و مربیان بدانند که بسیاری از رفتارهای پرخطر ناشی از نیاز طبیعی به کشف و تجربه است و اگر این نیازها به شکل سالم پاسخ داده شوند، نوجوانان مسیر رشد طبیعی خود را طی خواهند کرد.
شناخت این مرحله به خود نوجوانان کمک می‌کند تا احساسات و رفتارهای خود را بهتر درک کنند و وقتی نوجوان بداند که اضطراب، هیجان یا حتی میل به استقلال بخشی طبیعی از رشد است، کمتر دچار سردرگمی می‌شود که این آگاهی می‌تواند او را به سمت انتخاب‌های سالم‌تر هدایت کند، بنابراین آموزش درباره ویژگی‌های دوران نوجوانی باید بخشی از برنامه‌های مدرسه و خانواده باشد.
ارتباط سالم میان نوجوان و والدین یا مربیان یکی از مهم‌ترین ابزارهای پیشگیری از اعتیاد است؛ نوجوانان نیاز دارند احساس کنند شنیده می‌شوند و فردی بدون قضاوت به حرف‌های آنها گوش می‌دهد و وقتی این ارتباط برقرار باشد، نوجوان مشکلات و فشارهای خود را بیان و راهکارهای سالم‌تری پیدا می‌کند و در مقابل، نبود ارتباط می‌تواند او را به سمت گروه‌های ناسالم یا رفتارهای پرخطر سوق دهد.
آگاهی‌بخشی درباره خطرات اعتیاد باید به زبان ساده و جذاب انجام شود، چراکه نوجوانان زمانی پیام‌ها را جدی می‌گیرند که با مثال‌های ملموس و داستان‌های واقعی همراه باشند و استفاده از فیلم، نمایش، کارگاه‌های تعاملی و حتی شبکه‌های اجتماعی می‌تواند تأثیر بیشتری داشته باشد و آموزش باید نشان دهد که اعتیاد نه تنها سلامت جسمی و روانی را تهدید می‌کند، بلکه آینده تحصیلی و شغلی را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد.
علاوه بر این، آموزش باید مهارت‌های زندگی مانند مدیریت استرس، حل مسئله و مقاومت در برابر فشار همسالان را تقویت کند، چراکه این مهارت‌ها به نوجوانان کمک می‌کنند در موقعیت‌های دشوار تصمیم‌های سالم بگیرند، بنابراین آگاهی‌بخشی نباید فقط بر مضرات اعتیاد تمرکز کند، بلکه باید راهکارهای عملی برای مقابله با وسوسه‌ها ارائه دهد.
داشتن چشم‌انداز روشن برای آینده یکی از بهترین سپرها در برابر اعتیاد است و نوجوانانی که هدف‌های کوچک و بزرگ برای زندگی خود دارند، انگیزه بیشتری برای دوری از رفتارهای پرخطر پیدا می‌کنند و این هدف‌ها می‌توانند شامل موفقیت در تحصیل، یادگیری مهارت‌های جدید یا ساختن روابط سالم باشند و وقتی نوجوان بداند آینده‌ای روشن پیش روی او است، کمتر به سمت راه‌های ناسالم می‌رود.
با توجه به تأثیر عوامل فردی، خانوادگی و اجتماعی در گرایش نوجوانان به اعتیاد و در راستای تفاوت‌های اعتیاد در نوجوانی و بزرگسالی از نظر شدت و پیامدها، عوارض جسمی و روانی اعتیاد در دوران نوجوانی و تأثیر آن بر رشد طبیعی، آسیب‌های اعتیاد بر روابط اجتماعی، تحصیلی و آینده شغلی نوجوانان، نقش خانواده و الگوهای تربیتی مؤثر در پیشگیری از اعتیاد نوجوانان، نقش مدارس و نظام آموزشی در جلوگیری از گرایش نوجوانان به اعتیاد، راهکارهای تربیتی و روان‌شناختی برای تقویت مهارت‌های مقابله‌ای نوجوانان و نقش رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی در آگاهی‌بخشی و کاهش آسیب‌های اعتیاد، با ریحانه صادقی، روانشناس و مشاور خانواده و عضو سازمان نظام روان‌شناسی کشور گفت‌وگویی داشتیم که شرح آن را در ادامه می‌خوانید.
ایمنا: کدام عوامل فردی، خانوادگی و اجتماعی بیشترین نقش را در گرایش نوجوانان به اعتیاد ایفا می‌کند؟
صادقی: عوامل فردی در نوجوانی شامل ویژگی‌های شخصیتی مانند هیجان‌طلبی، کنجکاوی و ضعف در مهارت‌های خودکنترلی هستند که نوجوانان به دلیل مرحله رشدی خاص خود، بیشتر به تجربه‌های جدید علاقه‌مند می‌شوند و همین امر می‌تواند آنان را به سمت رفتارهای پرخطر سوق دهد که اگر این ویژگی‌ها با نبود آموزش صحیح یا ضعف در عزت‌نفس همراه شوند، احتمال گرایش به مصرف مواد مخدر بیشتر می‌شود.
در سطح خانوادگی، نبود ارتباط مؤثر میان والدین و فرزندان، اعتیاد یا مشکلات رفتاری والدین و فقدان حمایت عاطفی از مهم‌ترین عوامل محسوب می‌شوند و خانواده‌ای که نتواند محیط امن و حمایتگر فراهم کند، نوجوان را در معرض خطر بیشتری قرار می‌دهد و حتی سبک‌های تربیتی سخت‌گیرانه یا بی‌تفاوت می‌توانند زمینه‌ساز گرایش به اعتیاد باشند.
از نظر اجتماعی، فشار همسالان، دسترسی به مواد مخدر، ضعف در آموزش مهارت‌های زندگی و تبلیغات منفی در رسانه‌ها نقش پررنگی دارند. نوجوانان به طور معمول برای پذیرش در گروه همسالان یا کسب هویت اجتماعی، ممکن است به رفتارهای پرخطر مانند مصرف مواد روی بیاورند.
نکته مهم این است که این عوامل بیشتر اوقات به صورت ترکیبی عمل می‌کنند؛ به عنوان مثال نوجوانی که در خانواده دچار کمبود محبت است و در مدرسه نیز با فشار همسالان مواجه می‌شود، بیش از دیگران در معرض خطر قرار دارد، بنابراین پیشگیری نیازمند توجه همزمان به همه این ابعاد است.
باید توجه داشت که عوامل فرهنگی و اقتصادی نیز نقش دارند و در جوامعی که فرصت‌های سالم برای تفریح و رشد نوجوانان محدود است، احتمال گرایش به اعتیاد بیشتر می‌شود، بنابراین نگاه جامع و چندبعدی به این مسئله ضروری است.
ایمنا: اعتیاد در دوران نوجوانی چه تفاوت‌هایی با اعتیاد در بزرگسالی از نظر شدت و پیامدها دارد؟
صادقی: در نوجوانی، مغز هنوز در حال رشد است و به ویژه بخش پیش‌پیشانی که مسئول تصمیم‌گیری و کنترل رفتار است، کامل نشده است و مصرف مواد در این دوران اثرات شدیدتری بر ساختار مغزی دارد و احتمال وابستگی سریع‌تر و شدیدتر وجود دارد که این تفاوت زیستی باعث می‌شود نوجوانان نسبت به بزرگسالان آسیب‌پذیرتر باشند.
از نظر پیامدها، نوجوانان به دلیل نداشتن تجربه زندگی و مهارت‌های اجتماعی، بیشتر در معرض افت تحصیلی، ترک مدرسه و مشکلات رفتاری قرار می‌گیرند که این پیامدها می‌توانند آینده شغلی و اجتماعی آنان را به طور جدی تهدید کنند. در حالی که بزرگسالان به طور معمول هویت اجتماعی تثبیت‌شده‌تری دارند، نوجوانان هنوز در حال شکل‌گیری هویت هستند و اعتیاد می‌تواند این روند را مختل کند.
در بزرگسالی، فرد به طور معمول روابط خانوادگی و شغلی تثبیت‌شده‌تری دارد و پیامدهای اعتیاد بیشتر در حوزه روابط خانوادگی و کاری بروز می‌کند، اما در نوجوانی، اعتیاد می‌تواند مسیر زندگی را از ابتدا منحرف کند و مانع شکل‌گیری هویت سالم شود و این تفاوت نشان می‌دهد که اعتیاد در نوجوانی نه تنها یک مشکل فردی، بلکه یک بحران اجتماعی است.
نوجوانان به دلیل وابستگی بیشتر به گروه همسالان، احتمال گسترش رفتارهای پرخطر در میان جمع دوستان را دارند و این امر اعتیاد در نوجوانی را به یک تهدید جمعی تبدیل می‌کند و در نتیجه، مداخله در این سنین باید سریع‌تر و جدی‌تر باشد.
از سوی دیگر، نوجوانان به دلیل انعطاف‌پذیری بیشتر ذهنی و جسمی، اگر در مراحل اولیه تحت درمان و حمایت قرار گیرند، شانس بیشتری برای ترک موفق دارند که این نکته امیدبخش است و نشان می‌دهد سرمایه‌گذاری در پیشگیری و درمان نوجوانان می‌تواند نتایج بلندمدت مثبتی داشته باشد.
ایمنا: مهم‌ترین عوارض جسمی و روانی اعتیاد در دوران نوجوانی کدام است و چگونه بر رشد طبیعی نوجوان اثر می‌گذارد؟
صادقی: از نظر جسمی، مصرف مواد مخدر می‌تواند رشد طبیعی بدن را مختل کند و مشکلاتی مانند ضعف سیستم ایمنی، اختلال در رشد استخوان‌ها و عضلات و آسیب به مغز از جمله پیامدهای جدی هستند و نوجوانی دوره‌ای است که بدن نیاز به تغذیه و سلامت کامل دارد و اعتیاد این روند را مختل می‌کند.
از نظر روانی، اعتیاد باعث بروز اضطراب، افسردگی، پرخاشگری و اختلال در تمرکز می‌شود که این مشکلات روانی می‌توانند عملکرد تحصیلی و روابط اجتماعی نوجوان را به شدت تحت تأثیر قرار دهند و نوجوانان درگیر اعتیاد به طور معمول دچار بی‌ثباتی هیجانی می‌شوند و توانایی مدیریت احساسات خود را از دست می‌دهند.
رشد شناختی نیز تحت تأثیر قرار می‌گیرد و نوجوانان درگیر اعتیاد توانایی تصمیم‌گیری منطقی و حل مسئله را از دست می‌دهند که این امر مانع شکل‌گیری هویت سالم و استقلال فردی می‌شود و در نتیجه، آنان بیشتر در معرض رفتارهای پرخطر دیگر مانند خشونت یا بزهکاری قرار می‌گیرند.
عوارض اجتماعی این آسیب نیز قابل توجه است و این نوجوانان به طور معمول روابط خود را با خانواده و دوستان سالم از دست می‌دهند و به گروه‌هایی جذب می‌شوند که مصرف مواد را عادی می‌دانند که این امر باعث انزوای اجتماعی و کاهش حمایت‌های مثبت می‌شود.
به طور کلی، ترکیب عوارض جسمی، روانی و اجتماعی باعث می‌شود نوجوانان درگیر اعتیاد در مسیر رشد طبیعی خود دچار توقف یا انحراف شوند و نتوانند به بلوغ کامل جسمی و روانی برسند که این وضعیت نه تنها آینده فردی آنان را تهدید می‌کند، بلکه جامعه را نیز با مشکلات جدی مواجه می‌سازد.
ایمنا: اعتیاد چه آسیب‌هایی بر روابط اجتماعی، تحصیلی و آینده شغلی نوجوانان وارد می‌کند؟
صادقی: در حوزه روابط اجتماعی، نوجوان درگیر اعتیاد به طور معمول از خانواده فاصله می‌گیرد و روابط او با دوستان سالم قطع می‌شود، همچنین او بیشتر به گروه‌هایی جذب می‌شود که مصرف مواد را عادی می‌دانند و این امر باعث انزوای اجتماعی و کاهش حمایت‌های مثبت می‌شود و در نتیجه، نوجوان به تدریج احساس می‌کند تنها راه پذیرش در جمع، ادامه مصرف مواد است.
از نظر تحصیلی، اعتیاد منجر به افت شدید عملکرد، غیبت‌های مکرر و در نهایت ترک تحصیل می‌شود. نوجوانی که نتواند مسیر آموزشی خود را ادامه دهد، فرصت‌های شغلی آینده را از دست خواهد داد و علاوه بر این، اعتیاد توانایی تمرکز و حافظه را مختل می‌کند و یادگیری را دشوار می‌سازد.
در حوزه شغلی، این نوجوانان به طور معمول مهارت‌های لازم برای ورود به بازار کار را کسب نمی‌کنند، حتی اگر وارد کار شوند، مشکلات رفتاری و جسمی مانع موفقیت پایدار آنان خواهد شد و کارفرمایان نیز از استخدام افراد با سابقه مصرف مواد خودداری می‌کنند، بنابراین نوجوانان درگیر با اعتیاد با موانع جدی در مسیر شغلی مواجه می‌شوند.
این آسیب‌ها در مجموع باعث می‌شوند نوجوانان معتاد در چرخه‌ای از فقر، بیکاری و مشکلات اجتماعی گرفتار شوند که خروج از آن بسیار دشوار است و این چرخه نه‌تنها فرد را درگیر می‌کند، بلکه خانواده و جامعه را نیز تحت فشار قرار می‌دهد.
باید توجه داشت که اعتیاد در نوجوانی می‌تواند آینده یک نسل را تحت تأثیر قرار دهد و در صورتی که تعداد زیادی از نوجوانان یک جامعه گرفتار این آسیب شوند، آن جامعه با بحران نیروی انسانی سالم و کارآمد مواجه خواهد شد و مقابله با این آسیب‌ها یک ضرورت اجتماعی به شمار می‌رود.
ایمنا: نقش خانواده در پیشگیری از اعتیاد نوجوانان چیست و کدام الگوهای تربیتی می‌تواند در این مسیر مؤثر واقع شود؟
صادقی: خانواده اولین و مهم‌ترین نهاد تربیتی است و ارتباط صمیمی و مؤثر میان والدین و فرزندان می‌تواند نوجوان را از گرایش به رفتارهای پرخطر دور نگه دارد، والدین باید فضایی ایجاد کنند که نوجوان بتواند آزادانه احساسات و مشکلات خود را بیان کند، چراکه این گفت‌وگوها اعتماد و امنیت روانی ایجاد می‌کنند.
نظارت تربیتی نیز اهمیت دارد و خانواده باید بر فعالیت‌ها، دوستان و محیط‌های رفت‌وآمد نوجوان نظارت داشته باشد، بدون اینکه حس کنترل افراطی ایجاد کند. این نظارت باید همراه با اعتماد و گفت‌وگو باشد. نوجوانان زمانی احساس امنیت می‌کنند که بدانند والدین مراقب هستند، اما آزادی‌های آنها نیز محترم شمرده می‌شود.
الگوهای تربیتی مؤثر شامل آموزش مهارت‌های زندگی، تقویت عزت‌نفس و ایجاد فرصت‌های سالم برای تجربه هیجان و استقلال هستند و خانواده می‌تواند با تشویق نوجوان به ورزش، هنر و فعالیت‌های اجتماعی، نیازهای او را به‌صورت سالم پاسخ دهد و این فعالیت‌ها جایگزین مناسبی برای هیجان‌طلبی‌های ناسالم هستند.
والدین باید خود الگوی رفتاری سالم باشند و نوجوانانی که والدین آنها رفتارهای پرخطر ندارند، کمتر به سمت اعتیاد می‌روند. اگر والدین خود گرفتار مصرف مواد باشند، احتمال گرایش فرزندان به اعتیاد چند برابر می‌شود، بنابراین اصلاح رفتار والدین نیز بخشی از پیشگیری است.
خانواده باید در مواقع بحران از مشاوران و متخصصان کمک بگیرد و استفاده از خدمات روان‌شناسی و مشاوره می‌تواند به نوجوانان و والدین کمک کند تا راهکارهای علمی و مؤثر برای مقابله با خطر اعتیاد بیابند.
ایمنا: مدارس و نظام آموزشی چگونه می‌تواند با برنامه‌های آموزشی و فرهنگی از گرایش نوجوانان به اعتیاد جلوگیری کند؟
صادقی: مدارس نقش کلیدی در پیشگیری دارند، زیرا نوجوانان بخش زیادی از وقت خود را در مدرسه می‌گذرانند، آموزش مهارت‌های زندگی مانند مدیریت استرس، حل مسئله و مقاومت در برابر فشار همسالان می‌تواند بسیار مؤثر باشد. این آموزش‌ها باید به صورت عملی و جذاب ارائه شوند تا نوجوانان بتوانند آنها را در زندگی واقعی به کار گیرند.
برنامه‌های فرهنگی و هنری نیز اهمیت دارند؛ مدارس باید فرصت‌هایی برای مشارکت در فعالیت‌های گروهی سالم فراهم کنند تا نوجوانان نیازهای اجتماعی خود را در محیطی مثبت برآورده سازند و فعالیت‌هایی مانند تئاتر، موسیقی و ورزش می‌توانند جایگزین مناسبی برای هیجان‌طلبی‌های ناسالم باشند.
آگاهی‌بخشی علمی درباره مضرات اعتیاد باید به صورت جذاب و متناسب با سن نوجوانان ارائه شود و استفاده از فیلم، نمایش و کارگاه‌های تعاملی می‌تواند تأثیر بیشتری داشته باشد. نوجوانان زمانی پیام‌ها را جدی می‌گیرند که به زبان خود آنها و با مثال‌های ملموس بیان شوند.
همکاری میان مدرسه و خانواده ضروری است و ارتباط مستمر با والدین و اطلاع‌رسانی درباره رفتارهای پرخطر می‌تواند پیشگیری را تقویت کند. مدارس باید والدین را در جریان برنامه‌های آموزشی قرار دهند و آنان را به مشارکت فعال دعوت کنند.
به طور کلی و به منظور تأثیرگذاری مؤثر، نظام آموزشی باید سیاست‌های کلان پیشگیرانه داشته باشد که این سیاست‌ها شامل تدوین برنامه‌های ملی، آموزش معلمان و ایجاد محیط‌های امن و حمایتگر در مدارس است و تنها با رویکرد جامع می‌توان از گرایش نوجوانان به اعتیاد جلوگیری کرد.
ایمنا: کدام راهکارهای تربیتی و روان‌شناختی برای تقویت مهارت‌های مقابله‌ای نوجوانان در برابر فشار همسالان و وسوسه‌های اعتیاد وجود دارد؟
صادقی: یکی از مهم‌ترین راهکارها آموزش مهارت نه گفتن است و نوجوان باید یاد بگیرد چگونه در برابر فشار همسالان مقاومت کند بدون اینکه احساس طرد شدن داشته باشد. این مهارت نیازمند تمرین و آموزش عملی است. مربیان و والدین می‌توانند با نقش‌آفرینی و شبیه‌سازی موقعیت‌ها این مهارت را تقویت کنند.
تقویت عزت‌نفس و خودکارآمدی نیز اهمیت دارد. نوجوانانی که به توانایی‌های خود باور دارند، کمتر تحت تأثیر فشارهای بیرونی قرار می‌گیرند. خانواده و مدرسه باید فرصت‌هایی برای موفقیت و تجربه مثبت فراهم کنند تا نوجوانان احساس ارزشمندی کنند.
مشاوره روان‌شناختی می‌تواند به نوجوانان کمک کند تا راه‌های سالمی برای مدیریت استرس و هیجان پیدا کنند و تکنیک‌هایی مانند تنفس عمیق، ورزش و هنر درمانی نمونه‌هایی از این راهکارها هستند که این روش‌ها به نوجوانان کمک می‌کنند انرژی و هیجان خود را به‌صورت سالم تخلیه کنند.
ایجاد شبکه‌های حمایتی سالم شامل دوستان مثبت، مربیان و مشاوران می‌تواند نوجوان را در برابر وسوسه‌های اعتیاد مقاوم‌تر کند و نوجوانان زمانی احساس امنیت می‌کنند که بدانند در کنارشان افراد حمایتگر وجود دارند.
باید به نوجوانان آموزش داده شود که چگونه اهداف بلندمدت برای زندگی خود تعیین کنند و داشتن چشم‌انداز روشن برای آینده می‌تواند انگیزه‌ای قوی برای دوری از رفتارهای پرخطر باشد.
ایمنا: رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی چه نقشی در آگاهی‌بخشی و کاهش آسیب‌های اعتیاد در میان نوجوانان دارند؟
صادقی: رسانه‌ها می‌توانند با تولید محتواهای آموزشی و جذاب، آگاهی نوجوانان را درباره خطرات اعتیاد افزایش دهند. استفاده از زبان ساده و تصاویر تأثیرگذار اهمیت زیادی دارد و برنامه‌های تلویزیونی، مستندها و کمپین‌های اجتماعی می‌توانند نقش مهمی در این زمینه ایفا کنند.
شبکه‌های اجتماعی نیز به دلیل محبوبیت میان نوجوانان، ابزار قدرتمندی برای انتقال پیام‌های پیشگیرانه هستند و کمپین‌های آنلاین، ویدئوهای کوتاه و محتوای تعاملی می‌توانند نوجوانان را درگیر و پیام‌های آموزشی را به طور گسترده منتشر کنند.
باید مراقب بود که شبکه‌های اجتماعی خود می‌توانند منبع تبلیغات منفی یا ترویج مصرف مواد باشند، بنابراین نظارت و مدیریت محتوا اهمیت دارد و ایجاد پلتفرم‌های امن و حمایتگر می‌تواند از این خطر بکاهد.
رسانه‌ها همچنین می‌توانند الگوهای مثبت معرفی کنند و نمایش داستان‌های موفقیت نوجوانانی که توانسته‌اند از خطر اعتیاد دوری کنند، می‌تواند انگیزه‌بخش باشد و این روایت‌ها نشان می‌دهند که انتخاب‌های سالم امکان‌پذیر و ارزشمند هستند.
رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی باید با خانواده‌ها و مدارس همکاری کنند، چراکه تنها با رویکرد مشترک و هماهنگ می‌توان پیام‌های پیشگیرانه را به‌طور مؤثر به نوجوانان منتقل کرد.
منبع: ایمنا
